Straże gminne (miejskie) działają na podstawie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U. Nr 123, poz. 779 z późn. zm.). Straż jest samorządową umundurowaną formacją, powoływaną do ochrony porządku publicznego na terenie gminy. Straż gminna może zostać utworzona przez radę gminy, po zasięgnięciu opinii właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego Policji. W gminach w których organem wykonawczym jest burmistrz (prezydent miasta) straż nosi nazwę „straży miejskiej”. Rada gminy może również rozwiązać straż po powiadomieniu właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego Policji.
Straż jest jednostką organizacyjną gminy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach rada gminy może postanowić o umiejscowieniu Komendy straży w strukturze urzędu gminy. Koszty funkcjonowania straży w całości pokrywane są z budżetu gminy. Rada gminy określa stan etatowy, szczegółową strukturę organizacyjną, a także decyduje o wyposażeniu straży.
Strażą kieruje Komendant powoływany i odwoływany przez wójta, burmistrza (prezydenta miasta) po zasięgnięciu opinii właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego Policji. Wójt, burmistrz (prezydent miasta) jest również przełożonym Komendanta. Wykonuje on swoje zadania przy pomocy Komendy Straży. Szczegółową strukturę organizacyjną określa regulamin straży nadawany przez radę gminy.
Funkcje straży:
- ochronna – związana z utrzymywaniem porządku na terenie gminy,
- porządkowa – egzekwowanie przestrzegania przez społeczność lokalną przepisów prawa w zakresie porządku publicznego,
- prewencyjna - stałe patrolowanie ulic i osiedli gminy oraz realizacja zgłaszanych do straży interwencji w zakresie ochrony porządku publicznego,
- profilaktyczna - zapobieganie przestępstwom, wykroczeniom i zjawiskom kryminogennym, prowadzenie profilaktyki wychowawczej wśród dzieci i młodzieży,
- informacyjna – informowanie służb i instytucji o zaobserwowanych zagrożeniach, informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach występujących zagrożeń oraz sposobach ich eliminacji,
- społeczno-administracyjna - współdziałanie w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego z zainteresowanymi organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi,
- integrująca społeczności lokalne - poprzez udział w imprezach sportowych, kulturalnych, charytatywnych organizowanych przez gminę, organizacje społeczne, szkoły, straż gminną (miejską),
Straż wykonuje zadania w zakresie ochrony porządku publicznego wynikające z ustaw i aktów prawa miejscowego. Do zadań straży należy w szczególności:
- ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych,
- czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego – w zakresie określonym w przepisach o ruchu drogowym,
- współdziałanie z właściwymi podmiotami w zakresie ratowania życia i zdrowia obywateli, pomocy w usuwaniu awarii technicznych i skutków klęsk żywiołowych oraz innych miejscowych zagrożeń,
- zabezpieczenie miejsca przestępstwa, katastrofy lub innego podobnego zdarzenia albo miejsc zagrożonych takim zdarzeniem przed dostępem osób postronnych lub zniszczeniem śladów i dowodów, do momentu przybycia właściwych służb, a także ustalenie, w miarę możliwości, świadków zdarzenia,
- ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej,
- współdziałanie z organizatorami i innymi służbami w ochronie porządku podczas zgromadzeń i imprez publicznych,
- doprowadzanie osób nietrzeźwych do izb wytrzeźwień lub miejsca ich zamieszkania, jeżeli osoby te zachowaniem swoim dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym, znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu i zdrowiu innych osób,
- informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach zagrożeń, a także inicjowanie i uczestnictwo w działaniach mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi,
- konwojowanie dokumentów, przedmiotów wartościowych lub wartości pieniężnych dla potrzeb gminy.
Powyższe zadania straży wykonują pracownicy straży, zwani „strażnikami”. Strażnik wykonując zadania straży ma prawo do:
- udzielania pouczeń,
- legitymowania osób w uzasadnionych przypadkach w celu ustalenia ich tożsamości,
- ujęcia osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia i niezwłocznego doprowadzenia do najbliższej jednostki Policji,
- nakładania grzywien w postępowaniu mandatowym za wykroczenia określone w trybie przewidzianym przepisami o postępowaniu w sprawach o wykroczenia,
- dokonywania czynności wyjaśniających, kierowania wniosków o ukaranie do sądu, oskarżania przed sądem i wnoszenia środków odwoławczych - w trybie i zakresie określonych w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia,
- usuwania pojazdów i ich unieruchamiania przez blokowanie kół w przypadkach, zakresie i trybie określonych w przepisach o ruchu drogowym,
- wydawania poleceń,
- żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych i samorządowych,
- zwracania się, w nagłych przypadkach, o pomoc do jednostek gospodarczych, prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej oraz organizacji społecznych, jak również do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy na zasadach określonych w ustawie o Policji,
- obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych.
Wobec osób uniemożliwiających wykonywanie zadań określonych w ustawie strażnik może stosować środki przymusu bezpośredniego, tj. siłę fizyczną w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony, kajdanki, pałki obronne wielofunkcyjne, psy obronne, paralizatory elektryczne i ręczne miotacze gazu. Strażnik może stosować jedynie środki przymusu bezpośredniego odpowiadające potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji i niezbędne do osiągnięcia podporządkowania się wydanym poleceniom. Środki te powinny być stosowane w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste osoby, w stosunku do której zostały podjęte. W ściśle określonych sytuacjach przy ochronie obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej oraz konwojowaniu dokumentów, przedmiotów wartościowych lub wartości pieniężnych dla potrzeb gminy strażnik może użyć również broni palnej bojowej.
Z dniem 25 stycznia 2004 r. weszła w życie ustawa z dnia 12 czerwca 2002 r. o zmianie ustawy o strażach gminnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 130, poz. 1190), która unowocześniła ustawę o strażach gminnych oraz wzmocniła funkcjonowanie straży gminnej (miejskiej) jako samorządowej formacji powoływanej do wykonywania zadań w zakresie ochrony porządku publicznego na terenie gminy. Do najistotniejszych zmian należą:
w zakresie funkcjonowania straży gminnych (miejskich):
- przyznanie prawa do przetwarzania danych osobowych – bez wiedzy i zgody osoby, których dane te dotyczą - uzyskanych w wyniku wykonywania czynności podejmowanych w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz uzyskanych z rejestrów, ewidencji i zbiorów, do których straż posiada dostęp,
- ustanowienie dostępu do baz danych centralnej ewidencji pojazdów i centralnej ewidencji kierowców (tzw. CEPIK), oraz dostępu do danych ze zbiorów meldunkowych, zbioru PESEL oraz ewidencji wydanych i utraconych dowodów osobistych,
- wprowadzenie obowiązku prowadzenia przez straże ewidencji etatów, wyposażenia w środki przymusu bezpośredniego oraz wyników działań straży,
w zakresie praw i obowiązków strażników:
- odebranie prawa do użycia broni palnej gazowej z jednoczesnym umożliwieniem stosowania przez strażników paralizatorów elektrycznych,
- przyznanie prawa do obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych (tzw. monitoring wizyjny),
- przywrócenie prawa do podejmowania decyzji o przemieszczeniu lub usunięciu pojazdu z drogi na koszt właściciela w sytuacji pozostawienia pojazdu w miejscu, gdzie jest to zabronione i utrudnia ruch lub w inny sposób zagraża bezpieczeństwu,
- przyznanie prawa do dodawania poleceń lub sygnałów uczestnikowi ruchu lub innej osobie znajdującej się na drodze,
- rozszerzenie ochrony prawnej strażników,
- ustanowienie odrębnych badań lekarskich i psychologicznych strażników i osób ubiegających się o przyjęcie do straży.
Stan prawny zmieniony ustawą z dnia 12 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o strażach gminnych oraz niektórych innych ustaw, wymagał wydania w 2004 r. aż 11 rozporządzeń (nowych bądź nowelizacji). Niemniej ich znaczenie jest bardzo zróżnicowane. Do najważniejszych rozporządzeń, które kreują nowy zakres praw i obowiązków straży i strażników, można zaliczyć:
- rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 2004 r. w sprawie przypadków, sposobów i trybu użycia przez strażników gminnych (miejskich) środków przymusu bezpośredniego (Dz. U. Nr 18, poz. 169),
- rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 stycznia 2004 r. w sprawie szkolenia podstawowego strażników gminnych (miejskich) (Dz. U. Nr 14, poz. 127),
- rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 września 2004 r. w sprawie zakresu, trybu i częstotliwości przeprowadzania badań lekarskich i psychologicznych osób ubiegających się o przyjęcie do służby oraz pełniących służbę w strażach gminnych, a także jednostek uprawnionych do przeprowadzania badań (Dz. U. Nr 205, poz. 2105),
- rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 listopada 2004 r. w sprawie zakresu i sposobu wykonywania przez strażników gminnych (miejskich) niektórych czynności (Dz. U. Nr 247, poz. 2476),
